هر کودکی با ضرباهنگ و شیوه خاص خود مراحل رشدی را طی می کند. دانستن مراحل رشد طبیعی به والدین کمک می کند تا در صورت بروز اشکال، علائم فلج مغزی را در کودک خود تشخیص بدهند. با این وجود، یادآوری این نکته اهمیت دارد که بسیاری از کودکانی که قبل یا حین تولد دچار آسیب مغزی می شوند، در صورت مداخله زودهنگام غالبا بهبودی قابل ملاحظه ای پیدا می کنند.
معمولا والدین پس از دانستن مراحل رشد طبیعی می توانند متوجه تاخیر رشدی کودکشان بشوند. اگر کودکی در یکی از حوزه های رشدی به ویژه عملکرد حرکتی دچار تاخیر باشد، شناسایی علائم فلج مغزی (در صورت رخداد) می تواند به تشخیص زودهنگام آن بیانجامد. فلج مغزی در حدود 18 ماهگی در اکثر کودکان قابل تشخیص می شود. متمایزترین علائمی که یک کودک فلج مغزی احتمالا از خو بروز می دهد، عبارتند از:
- لگد نزدن
- سفت بودن و خشکی دست و پا
- شل بودن تنه، دست و پا، کندی حرکات یا وجود لگنی در آن ها
- اشکال در حرکات چشم ها
- یک سمت بدن را حرکت داده و سمت دیگر بی حرکت است.
- تا 3 ماهگی لبخند نزند.
- عدم توانایی در کنترل سر بین 3 تا 6 ماهگی
- نبردن دست به دهان بعد از 3 ماهگی
- غلت زدن را آغاز نکرده یا دستانش را به طرف اشیا نمی برد.
- به صدا و نور حساس نیست.
- تاخیر در برقراری ارتباط با دیگران
- تا 18 ماهگی راه نرود.
- با افراد و یا اشیا احساس آشنایی نداشته باشد.
- توان عضلانی غیرعادی و غیر طبیعی
موارد خفیف فلج مغزی معمولا دیر تشخیص داده می شوند. چرا که تا زمانی که کودک بزرگ تر نشود، علائم و نشانه های فلج مغزی در او آشکار نمی گردد. در مجموع، کودکان از بدو تولد تا 3 سالگی باید به شدت تحت نظارت و پایش بوده و والدین نیز باید گوش به زنگ باشند تا در صورت پیشی گرفتن رشد دیگر کودکان از کودک خود و یا تاخیر رشدی کودک خود، در اسرع وقت برای پیشگیری به پزشک مراجعه کنند.
سایر مشکلاتی که ممکن است در یک کودک فلج مغزی مشاهده شود:
- مشکلات شنوایی: بهتر است همه این کودکان به منظور بررسی مشکلات شنیداری در اسرع وقت به وسیله متخصصین این امر یعنی همکاران شنوایی شناس مورد ارزیابی قرار بگیرند تا در صورت وجود هر گونه مشکل، تربیت شنیداری و دیگر اقدامات درمانی لازم برای آن ها انجام گیرد.
- مشکلات بینایی: لوچی یا انحراف چشم که باعث دوبینی نیز می شود، به طور شایع در این کودکان مشاهده می گردد. مشکلات بینایی دیگری نیز ممکن است میان این کودکان شیوع داشته باشد. بنابراین بهتر است اکثر این کودکان در اولین سال های زندگی به وسیله متخصصین بینایی سنجی مورد ارزیابی قرار بگیرند تا در صورت وجود مشکلات بینایی اقدامات درمانی لازم صورت پذیرد.
- تشنج: تشنج انواع مختلفی داشته و تقریبا در یک سوم این کودکان دیده می شود. بعضی از این کودکان ممکن است خیلی به ندرت دچار حملات تشنجی شوند. در حالی که در بعضی دیگر، میزان و شدت تشنج بیشتر بوده و کودک باید به صورت دوره ای به وسیله فوق تخصص مغز و اعصاب کودکان ویزیت شود.
- ناتوانی ذهنی و اختلال یادگیری: در ابتدا تاکید بر این نکته ضروری به نظر می رد که طیف وسیعی از اختلالات ذهنی در کودکان فلج مغزی مشاهده می گردد. متاسفانه، غالبا ارزیابی اختلالات ذهنی و شناختی در سال های اولیه عمر کودک مشکل است. در این زمینه، نکته علمی ثابت و قابل پیش بینی وجود ندارد. به عنوان مثال، کودکی که از اختلالات جسمی شدید رنج می برد، ممکن است از هوش طبیعی برخوردار باشد. گاهی اوقات از اصطلاح «تاخیر رشدی» برای توصیف تاخیر یادگیری کودک فلج مغزی در سال های ابتدایی زندگی او استفاده می شود. این اصطلاح، زمانی به کار می رود که کودک در مقایسه با دیگر کودکان همسال خود در یک یا چند حوزه رشدی دچار تاخیر باشد.
- مشکلات ادراکی: این مشکلات ممکن است تا سنین مدرسه نمایان نشوند. کودکان دارای این مشکل، معمولا در تشخیص اندازه و شکل اشیاء اطراف خود دچار اشتباه می شوند.
- ریفلاکس معدی – مروی: به برگشت غذا از معده به داخل مری و به دهان کودک «ریفلاکس» گفته می شود. این عارضه به طور شایع در کودکان فلج مغزی اتفاق می افتد. از علائم این وضعیت می توان به وجود تهوع و ناراحتی پس از صرف غذا اشاره کرد. یکی از عوارض ریفلاکس، التهاب قسمت پایینی مری (بخش متصل به معده آن) است که اصطلاحا آن را «ازوفاژیت» (التهاب مری) می نامند. کودکانی که از این مشکل رنج می برند، خیلی بی قرار و تحریک پذیر هستند.
- مشکلات ارتوپدی: با رشد کودکان فلج مغزی، عضلات اسپاستیک یا سفتی آن ها، کوتاه گردیده و بدشکلی یا دفرمیتی مفاصل در آن ها به وجود می آید. احتمال ایجاد بدشکلی در مفاصل مچ پا، زانو، لگن، آرنج و مچ دست بسیار بیشتر از سایر مفاصل بدن است. علاوه بر ایجاد بدشکلی در مفاصل، خطر دیگری که این کودکان را تهدید می کند، دررفتگی یا نیمه دررفتگی مفال لگن است. در این دسته از کودکان بهتر است به منظور پیشگیری از مشکلات مفاصل لگن، با انجام رادیوگرافی ساده پایش و مراقبت منظم از آن ها به عمل آید.
- یبوست: این مشکل در کودکان فلج مغزی شایع است و همیشه نمی توان علت واضحی برای آن دریافت. گاهی اوقات فقدان تحرک معمول کودک و عدم مصرف رژیم غذایی حاوی فیبر را می توان از علل یبوست دانست.
- مشکلات تغذیه ای: بعضی از کودکان مبتلا به فلج مغزی شدید ممکن است مشکلاتی در جویدن غذا و هماهنگی عمل بلع داشته باشند. این وضعیت موجب می گردد که او در غذا خوردن مشکل داشته و یا زمان زیادی را صرف بلعیدن آن کند. در نتیجه، این شرایط باعث جذب ناکافی مواد غذایی می گردد. از طرفی، بعضی دیگر از این کودکان به دلیل کاهش فعالیت فیزیکی دچار افزایش وزن می شوند. در این مواقع، مراجعه به آسیب شناس گفتار و زبان (گفتاردرمانگر) در یک مرکز گفتار درمانی خوب ضروری است.
- مشکل کنترل بزاق: اغلب کودکان در سال های ابتدایی زندگی در کنترل آب دهان شان مشکل دارند و به اصطلاح «آب دهانشان راه می افتد». این حالت در کودکان فلج مغزی ممکن است تا سال ها باقی بماند. در این مورد نیز مداخلات گفتاردرمانی لازم و ضروری به نظر می رسد.
- عفونت های عودکننده قفسه سینه: این مورد فقط در تعداد کمی از کودکان فلج مغزی وجود داشته و به احتمال زیاد در کودکانی رخ می دهد که مشکلاتی در عمل جویدن و بلع غذا دارند. در این کودکان مقداری از غذا یا مایعات مصرفی، به طور نابجا به ریه ها وارد شده (آسپیره شده) و موجب سرفه یا صدای خس خس در آن ها می گردد. این حالت، علائمی شبیه به بیماری آسم یا تنگی نفس در کودک ایجاد می کند. در صورتی که علائم مذکور شدید یا ماندگار باشند، پنومونی یا ذات الریه (التهاب ریه ها) به شکل تکرار شونده در کودک ایجاد می شود. البته لازم به تاکید است که کودکان فلج مغزی مانند سایر کودکان (سالم) به ندرت به عفونت قفسه سینه، پنومونی یا آسم مبتلا می شوند.
- بیماری استخوان: تحک بعضی از کودکان فلج مغزی در مقایسه با بقیه کودکان کم است. در نتیجه، درجاتی از استئوپروز با پوکی استخوان در آن ها مشاهده می شود.در این کودکان، به دنبال ضربات کوچک و یا گاها در طی فعالیت های روزمره زندگی، مثل عمل تعویض پوشک یا ردکردن دست در آستین لباس، شکستگی اتفاق می افتد. آگاهی از این وضعیت، احتیاط بیشتر والدین و درمانگران را می طلبد.
- عدم نزول بیضه ها: آمار بالایی از عدم نزول بیضه ها در پسران مبتلا به فلج مغزی مشاهده می شود. لازم به توضیح است که بیضه ها پیش از تولد در داخل شکم جنین پسر رشد و تکامل می یابند و در هفته های پایانی پیش از تولد، از شکم به داخل کیسه های بیضه پایین می آیند. عوامل مختلفی از جمله آسیب ای مغزی از نزول بیضه ها ممانعت می کند.